سیری در رفتار و گفتار امام خمینی درباره ماه مبارک رمضان

اهمیت ماه مبارک نزد امام

امام خمینی و فرصت جهاد با نفس در ماه مبارک رمضان

ماه مبارک رمضان برای انسانهایی که در مسیر کمال واقعی خود قرار دارند و هدفمند زندگی می کنند از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است . چنانکه این ماه می تواند برای همه انسانها فرصت مغتنمی باشد تا در هیاهوی زندگی مدتی را به خود اختصاص داده موقعیت خویش را در روند زندگی ارزیابی نمایند. اگر چه تمام ساعات و دقائق از آن خدا و مخلوق اوست و اساسا عالم هستی آن به آن در ید تدبیر او و فیض مطلق است ولی ماه مبارک رمضان ماه خدا و سفره آماده اوست تا بندگان بتوانند کاستیهای ماههای دیگر را جبران یا به پیشرفت خود شتاب بیشتری ببخشند.این ماه به ویژه در نزد اهل عرفان سیر و سلوک و اخلاق موقعیت منحصر بفرد به شمار می رود. نگاه به سیره عرفانی ـ اخلاقی و حتی سیره سیاسی ـ اجتماعی حضرت امام به عنوان یک عارف کامل نیز نشان از اهمیت ویژه این ماه در نگاه ایشان دارد.اهمیت این ماه در نگاه امام آنگاه روشنتر می شود که بدانیم اساسا ورود حضرت امام به مقوله سیاست و اجتماع نیز از یک خاستگاه اخلاقی ـ عرفانی برخاسته است . اخلاق در معنای علمی خود متکفل شناساندن شیوه های مبارزه علیه موانع استکمال نفس است و موانع استکمال نفس همان گونه که در درون آدمی لانه دارد در بیرون از نفس نیز انسان را از پیشرفت و قرب الهی باز می دارد. لذا انسان متخلق باید برای استکمال نفس در هر دو عرصه به مبارزه برخیزد و امام در هر دو عرصه فوق موفق بیرون آمده اند و دیگران را نیز از طریق جهاد با نفس به آن توصیه می کرده اند : « خطاب به همه مردم است همه دعوت شدید به ضیافت الله همه مهمان خدا هستید و مهمانی به ترک است . اگر ذره ای هوای نفس در انسان باشد این به مهمانی وارد نشده است یا اگر وارد شده است استفاده نکرده است . تمام این جار و جنجالهایی که در دنیا می بینند برای این است که استفاده از این ضیافت نکرده اند و در این مهمانی وارد نشده اند دعوت خدا را قبول نکرده اند . » (۱ )

از این سخن حضرت امام برمی آید که شرط ورود به مهمانی خدا در ماه مبارک رمضان مبارزه بانفس است بطوری که اگر ذره ای هوای نفس در انسان باشد نمی تواند به این مهمانی وارد شود.

جایگاه جهاد با نفس

شکی نیست که انسان مختار آفریده شده است و می تواند بین خیر و شر خوبی و بدی یک طرف را ترجیح دهد به عبارت دیگر این قدرت در انسان وجود دارد که یکی از دو راه را انتخاب کند. و این اصل از اموری است که هر انسانی با مراجعه به درون خود آن را می فهمد و از مسائل بدیهی است که نیاز به استدلال ندارد. وقتی پای اختیار در رفتار آدمی به میان آمد این سئوال مطرح میشود که انسان براساس چه معیار و ملاکی دست به گزینش می زند و چگونه یک طرف را ترجیح میدهد اساسا اگر ترجیحی در کار نباشد حرکت و رفتار در انسان معنی پیدا نمی کند. اینجا است که پای هدف نیز به میان می آید یعنی باید هدفی باشد تا انسان عاقل و مختار براساس آن و در راستای آن هدف دست به انتخاب بزند و هر طرف قضیه که مطابق با هدف او باشد را انتخاب نماید و همان طرف را ترجیح دهد.البته این سخن بدین معنا نیست که هر رفتاری که از میلیاردها انسان سر می زند طبق یک هدف صادر می شود بلکه اهداف در عرض هم گوناگون و در طول هم متعددند تا جایی که بالاخره به هدف نهایی منتهی می شود و انسانها هم به تکثیر اهداف مختلف متکثرند. لذا نسبت به اصل وجود هدف برای انسان در بین مکاتب اخلاقی اختلافی وجود ندارد اما در مصداق آن نظرگاههای متنوعی وجود دارد. به اعتقاد ما هدف نهایی انسان رسیدن به خدا است و محور رفتار ما نیز باید « الله » باشد : « قولوالااله الاالله تفلحوا » .به تعبیر دیگر هدف نهایی ما این است که به سعادت و رستگاری برسیم که در الله محوری نهفته است .اما رسیدن به خدا و قرب حق به سادگی میسر نمی شود بلکه راه رسیدن به خلا از وجود آدمی و نفس انسانی می گذرد و نفس انسان نیز یک دست نیست بلکه در نفس همواره دو گرایش متضاد وجود دارد که در نزاع دائمی بسر می برند به تبیین حضرت امام : « انسان اعجوبه ای است دارای دو نشئه و دو عالم : نشئه ظاهره ملکیه دنیویه که آن بدن است و نشئه باطنه غیبیه ملکوتیه که از عالم دیگر است . و نفس او که از عالم غیب و ملکوت است دارای مقامات و درجاتی است و برای هر یک از مقامات و درجات آن جنودی است رحمانی و عقلانی که آن را جذب به ملکوت اعلی و دعوت به سعادت می کنند و جنودی است شیطانی و جهلانی که آن را جذب به ملکوت سفلی و دعوت به شقاوت می کنند. و همیشه بین این دو لشکر جدال و نزاع است و انسان میدان جنگ این دو طایفه است : اگر جنود رحمانی غالب شد انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلک ملائکه منخرط در زمره انبیا و اولیا و صالحین محشور است و اگر جنود شیطانی و لشکر جهل غالب آمد انسان از اهل شقاوت و غضب و در زمره شیاطین و کفار و محرومین محشور است » (۲ )

بنابراین انسان مومن و مهمان خدا کسی است که در این نبرد پیروزمند باشد و سربلند بیرون آید. لذا از یک سو باید جنود رحمانی را در خود تقویت کند و از سوی دیگر جنود شیطانی را در خود سرکوب نماید و در هر دوی این راهها به عبادت کرنش و تذلل در برابر خدا و تمسک به دعا و انس با قرآن نیازمند است که همه آن در ماه مبارک رمضان بخوبی میسر است . در این ماه باید برای تقویت لشکر رحمانی در نفس تلاش کرد تا صفات وارسته انسانی در روح جایگزین شود و به اعتقاد حضرت امام خمینی : « تمام صفات وارسته انسانی در انقطاع کامل الی الله نهفته است و اگر کسی بدان دست یافت به سعادت بزرگی نایل شده است لیکن با کوچکترین توجه به دنیا محال است.« انقطاع الی الله » تحقق یابد و کسی که بخواهد روزه ماه مبارک رمضان را با آن آدابی که از او خواسته اند انجام دهد لازم است انقطاع کامل داشته باشد تا بتواند مراسم و آداب مهمانی را بجا آورد و به مقام میزبان تا آنجا که ممکن است عارف گردد . » (۳ )

و برای سرکوب جنود شیطانی نیز مبارزه با خواهش های نفسانی و ترک محرمات در اولویت اول قرار دارد :
« کسی که دنبال هوای نفس رفت و از شیطان متابعت کرد بتدریج به صبغه او در می آید شما تصمیم بگیرید لااقل در این یک ماه از خود مراقبت بعمل آورید از گفتار و کرداری که خداوند تبارک و تعالی راضی نیست اجتناب ورزید از هم اکنون در همین مجلس با خدای خود عهد ببندید که در ماه مبارک رمضان از غیبت تهمت و بدگویی نسبت به دیگران خودداری کنید زبان چشم دست گوش و سایر اعضا و جوارح را تحت اراده خود درآورید اعمال و اقوال خود را مراقبت نمایید » (۴ )

به عبارت دیگر نبردی که در درون انسانها وجود دارد با اینکه در اصل خلقت بخاطر حکمتهای بیشمار دو طرف برابر دارد ولی در درون ماها به جهت عملکرد خودمان جنگ بنفع شیطان مغلوبه است لذا ماه مبارک رمضان این فرصت را برای ما ایجاد می کند که در این جنگ نابرابر که خود ایجاد کرده ایم پیروز شویم . به همین خاطر برای امثال ما مبارزه با خواهشهای نفس نسبت به تقویت صفات فاضله اولویت دارد چرا که برای افراد ضعیف و کسانی که آلوده به هواها و بیماری های نفسانی هستند ایمان با مانع مواجه است و نمی تواند در دل وارد شود لذا از راه مبارزه با امراض نفسانی و برطرف کردن موانع می توان زمینه ورود ایمان را در دلهای مریض فراهم آورد و آن را شفا بخشید.
راهکارهای مبارزه بانفس

ممکن است همه ما به آنچه گفته شد علم داشته باشیم و بدانیم که در ماه رمضان نیز باید از طریق روزه گرفتن انس با قرآن دعا و درک شبهای قدر خواهش های نفس را کنترل و راه تقوا را برخود هموار سازیم و به قرب الهی برسیم اما باز هم نتوانیم از برکات این ماه با عظمت استفاده کنیم این به خاطر آن است که مرحله علم و ایمان با هم متفاوتند.

مهم این است که انسان به این باور دست یابد که سعادت انسان در گرو قرب الی الله و راه رسیدن به هدف نیز جهاد با نفس است در این صورت این ایمان راهگشا خواهد بود. به همین منظور حضرت امام راههای عملی مبارزه بانفس را در چهار مرحله نشان میدهد . (۵ ) امید است همه ما حداقل در ماه مبارک رمضان بتوانیم این مراحل را طی کنیم تا در مهمانی خدا وارد شویم :

۱ ـ تفکر

« شرط اول مجاهده بانفس و حرکت به جانب حق تعالی « تفکر » است » .

مقصود از تفکر در اینجا این است که انسان حداقل در ساعاتی از شبانه روز با خود بیندیشد که از چه نعمت هایی برخوردار است و این همه نعمت از کیست و او در مقابل آن چه وظیفه ای دارد و به خود خطاب کند :
« ای نفس شقی که سالهای دراز در پی شهوات عمر خود را صرف کردی و چیزی جز حسرت نصیب نشد خوب است قدری به حال خود رحم کنی از مالک الملوک حیا کنی و قدری در راه مقصود اصلی قدم زنی که آن موجب حیات همیشگی و سعادت دائمی است … در هر حال از خدای خود با عجز و زاری تمنا کنی که تو را آشنا کند به وظایف خودت »

۲ ـ عزم

« منزل دیگر که بعد از تفکر برای انسان مجاهد پیش می آید منزل « عزم » است »

یعنی بنا بگذارد به آنچه که اندیشیده و به نتیجه رسیده است عمل نماید. صرف فکر کردن دردی را دوا نمی کند باید قدم پیش گذاشت و اراده و عزم جدی کرد که آنچه معصیت الهی است ترک شود و واجبات الهی انجام گیرد. سالک باید عزم نماید آنچه خواهش نفس است رها نماید و آنچه عقل و شرع به آن فرمان میدهد عمل کند « پس ای برادر از معاصی احتراز کن و عزم هجرت به سوی حق تعالی نما و ظاهر را ظاهر انسان و خود را در سلک ارباب شرایع داخل کن و از خداوند تبارک و تعالی در خلوت بخواه که تو را در این مقصد همراهی فرماید و رسول اکرم (ص ) و اهل بیت او را شفیع قرار ده که خداوند به تو توفیق عنایت فرماید واز تو دستگیری نماید در لغزش هایی که در پیش داری »

۳ ـ مشارطه و مراقبه و محاسبه

« مشارطه » یعنی مومن هر روز صبح با خود شرط کند که امور برخلاف دستورات الهی و فرامین خداوند متعال رفتار نکنم . پس از این شرط باید در تمام ساعات از خود « مراقبت » کند که بر خلاف آن عمل ننماید و خود را وادار کند که به شرطی که کرده است وفادار بماند و بالاخره در همان شب « محاسبه » کند که چه مقدار به شرط خود وفادار بوده کاستیهای موجود را برطرف و نقاط قوت را تقویت نماید. به عبارت دیگر وقتی اراده کرده است که در راه خدا قدم بردارد از تمام رفتار خود مواظبت نماید تا کشش نفسانی او را به جای اول برنگرداند.

طی این مراحل در ابتدای کار مشکل بنظر می رسد و یا ممکن است تصور شود بازندگی روزمره تصادم پیدا کند ولی پس از اندک زمانی معلوم خواهد شد که نه تنها آسان است بلکه هیچ منافاتی با زندگی عادی و فعالیت های روزمره ندارد انسان مومن تمام حرکات و سکناتش برای خدا و در خدمت خلق خدا معنای واقعی خود را پیدا می کند و راهش همان است که عرفا نشان داده اند.

۴ ـ تذکر

« از اموری که انسان را معاونت کامل می نماید در مجاهده با نفس و شیطان و باید انسان سالک مجاهد خیلی مواظب آن باشد « تذکر » است … و آن در این مقام عبارت است از یاد خدای تعالی و نعمتهایی که به انسان مرحمت فرموده »

شکر نعمت در فطرت همه ما وجود دارد. نسبت به هر کسی که خیری به ما برساند سپاسگزاری می کنیم حال آنکه آنچه از بندگان خدا به ما می رسد قابل مقایسه با آنچه که خداوند متعال داده است نیست . نکته ای که در این مقام حائز اهمیت است اینکه برای تنبه نفس به نعمات الهی باید آنرا دائما متوجه این نعمت ها کرد هشدار داد و بیدار نمود. ذکر دائمی و یادآوری آنها و به زبان آوردن کرم خداوندی که یک قلم آن سلامتی است انسان را به کرنش و تذلل در مقابل صاحب آنها وا می دارد و از نافرمانی او منصرف می کند و این همان تقوایی است که در ماه مبارک رمضان از ما خواسته شده است . : « یا ایهاالذی آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون » (۶ )

و باز باید توجه داشت که بدون استعانت از خدای تعالی کاری از ما برنمی آید و باید با تضرع و زاری از خداوند متعال طلب توفیق کرد.

پی نوشت ها :

۱ ـ صحیفه امام ج ۲۱ ص .۴۵

۲ ـ شرح اربعین حدیث اول .

۳ ـ جهاد اکبر ص .۴۴

۴ ـ همان ص .۴۷

۵ ـ شرح اربعین از صفحه ۲۱ تا .۲۷

۶ ـ بقره آیه .۱۸۳

اخلاق در معنای علمی خود متکفل شناساندن شیوه های مبارزه علیه موانع استکمال نفس است و موانع استکمال نفس همان گونه که در درون آدمی لانه دارد در بیرون از نفس نیز انسان را از پیشرفت و قرب الهی باز می دارد. لذا انسان متخلق باید برای استکمال نفس در هر دو عرصه به مبارزه برخیزد.

حضرت امام خمینی (ره ) : تمام صفات وارسته انسانی در انقطاع کامل الی الله نهفته است و اگر کسی بدان دست یافت به سعادت بزرگی نایل شده است لیکن با کوچکترین توجه به دنیا محال است « انقطاع الی الله » تحقق یابد و کسی که بخواهد روزه ماه مبارک رمضان را با آن آدابی که از او خواسته اند انجام دهد لازم است انقطاع کامل داشته باشد تا بتواند مراسم و آداب مهمانی را بجا آورد و به مقام میزبان تا آنجا که ممکن است عارف گردد.

حدیث نور

مقابله با سرمایه داری هدف قیام انبیا

۱۳۵۷/ ۷/ ۲۸

امام خمینی در سخنانی با تاکید بر اینکه استعمارگران در طول تاریخ کوشیده اند تا دو سد عمده نفوذ آنان در ممالک اسلامی ـ آئین اسلام و روحانیت به عنوان نگهبان و حافظ احکام اسلامی را بشکنند به تفصیل تاریخچه برخورد خصمانه رضاشاه با روحانیت را با ارائه نمونه هایی مشخص از قیام علما بیان فرمودند.

امام با تشریح قیام انبیای بزرگی همچون ابراهیم خلیل و حضرت موسی علیهما السلام و پیامبر اسلام (ص) با سرمایه داران و سلاطین و ستمکاران برگفته ناروای آنان که دین را افیون جامعه و ساخته سرمایه داری می دانند خط بطلان کشیده می فرمایند : « انبیا مقابل سرمایه داری بودند انبیا مخالف سرمایه داری بودند… روحانیین ایران و طبقات مختلف ایران در مقابل این سرمایه دارهای بزرگ و ممالک بزرگ و ابر قدرت ایستاده اند و دارند فریاد می زنند و آزادی می خواهند و استقلال می خواهند. »

امام در بخش دوم بیانات خود به آیات قرآن که مسلمین را به مبارزه با سرمایه داران و طواغیت فرا می خواند اشاره کرده اسلام قرآن و روحانیت را نقطه اتکا و مایه اتحاد مردم ایران در نهضت اخیر معرفی می نمایند. و به تبیین مواضع روحانیت پرداخته و اعلام می کنند که روحانیت با مفاسد تمدن و دانشگاه استعماری و سینما و رادیوی در خدمت استعمار مخالف است نه با مظاهر تمدن .

در مورد روحیه امام در برخورد با متمولین یادگار حضرت امام مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج سیداحمد خمینی خاطره ای نقل می کند که جالب توجه است . ایشان می نویسد : « متولی آستانه مقدسه قم آقای حاج سیدابوالفضل مصباح معروف به تولیت که خود نیز مورد آزار و اذیت رژیم شاه بود و به خاطر طرفداری از امام از تولیت آستانه حضرت معصومه بر کنار شد و از افراد متمول بود در پاریس خدمت امام رسید عرض کرد : من ۸۶ میلیون تومان پول دارم و قصد دارم آنرا به شما تقدیم کنم چون آخر عمر من است ظاهرا کسی او را تشویق به این کار کرده بود تا امام بتوانند میزان شهریه طلاب را افزایش دهند این مبلغ در آن ایام بسیار قابل توجه و کارساز بود ولی امام نپذیرفت و از وی تشکر کرد من با تعجب به امام عرض کردم : چرا نپذیرفتید فرمودند : ما که پولی از سرمایه دارها نگرفته ایم ما را و نهضت ما را متهم می کنند که اینها با پولدارها و زمیندارها مرتبطند وای به وقتی که پولی از آنها گرفته شود! ضمنا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هر گاه فردی مبلغی قابل توجه می آورد حضرت امام نمی پذیرفت و می فرمود اینها وجوه شرعی ـ حقوق الله و حقوق الناس ـ خود را پرداخت نکرده اند بدینوسیله می خواهند از حساب شرعی فرار کنند.

مرجع / خط امام روح الله

سیری در رفتار و گفتار امام خمینی درباره ماه مبارک رمضان

یک قدم به پیش

 معنویت و نورانیت امام خمینی در ماه رمضان در بیان مقام معظم رهبری

حالات امام در سنین بین هشتاد و نود سالگی ادامه ی حالات جوانی ایشان است