امام علی(ع) چگونه دیوان مالی را برهم زد؟

به گزارش عروج، بنیان های تبعیض در جامعه اسلامی
شماره ۱

اول؛ تبعیض های با پوشش شرعی!
پیامبر بزرگ اسلام(ص) بعد از تشکیل حکومت و بعد از اینکه در جنگ های مختلف، غنائمی بدست می آوردند بطور عادلانه بین عموم مسلمین توزیع می کردند. همه را بطور مساوی از بیت المال بهره مند می ساختند و تنها در جایی پرداخت ها یکسان نبود که به فقرا و اصحاب صفه و طبقه ضعیف، سهم بیشتری از بیت المال پرداخت می کرد تا فقر ریشه کن شود.

این سنت در زمان خلیفه اول(ابوبکر) و در اوایل حکومت خلیفه دوم(عمر) نسبتاً برقرار بود اما در ادامه حکومت عُمَر تغییر کرد و سیاست توزیع عادلانه بیت المال از ریل اصلی خارج شد و بنیان های غلطی در این مقطع گذاشته شد که در زمان خلیفه سوم به شکل بسیار شدیدتری این روند ادامه پیدا کرد و نتیجه آن جامعه طبقاتی بود.

یکی از اتفاقاتی که در زمان خلیفه دوم منجر به انحراف حکومت اسلامی شد، تبعیض های گوناگون بود؛ یکی از این تبعیض ها، توزیع نابرابر بیت المال با ظاهر شرعی بود. بدین شکل که سابقون در پذیرش اسلام و حضور در غزوات پیامبر و جنگ ها، سهم شان از بیت المال باید بیشتر از مابقی باشد. او با تدوین دیوان مالی، سلسله مراتبی را بنا گذاشت که بیت‌المال باید بر اساس «فضل» و «سابقه» و «تقدم فامیلی با پیامبر (ص)» توزیع شود. یعنی بجای مساوات، روش تفضیل را در توزیع بنا گذاشت. (احمدبن واضح یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، ج۲، ص۱۵۳ – محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک‌، ج‏۳‌، ص‏۶۱۳ ـ۶۱۵)

تاریخ طبری گزارش می کند که خلیفه دوم، دو معیار را برای توزیع بیت المال در نظر گرفت: «قرابت فامیلی با رسول الله» و «سابقه اسلامی».
بر همین اساس، خلیفه دوم سالیانه برای عباس عموی رسول خدا (ص) سهمی بالغ بر ۲۵ هزار یا ۱۲ درهم، و برای هر یک از همسران پیامبر(ص) سهمی بالغ بر ۱۰ هزار تا ۱۲ هزار درهم تعیین کرد و برای سایر قریش مبالغی را سالانه در نظر می گرفت.

همچنین براساس «سابقه اسلامی» افراد، رتبه‌های مالی‌ زیر را تدوین کرد:
۱️⃣ پنج‌هزار درهم برای مسلمانان‌ حاضر در جنگ بدر.
۲️⃣ چهار هزار درهم برای مسلمانان حاضر در جنگ‌‌های پس از بدر تا حدیبیه.
۳️⃣ سه هزار درهم برای مسلمانان حاضر در جنگ‌های پس از حدیبیه تا جنگ با مرتدین در زمان ابوبکر، و نیز حاضران در جنگ‌های واقع در خلافت خود او تا پیش از قادسیه.
۴️⃣ دو هزار درهم برای مسلمانان حاضر در جنگ‌های قادسیه و یَرموک.

۵️⃣ سهم‌های: هزار درهم، پانصد درهم، سیصد درهم، دویست و پنجاه درهم و دویست درهم، به تفکیک برای گروه‌های دیگری از مسلمانان.

محاسبه: درهم شرعی، مقدار نقره معادل وزن ۱۲.۶ نخود و هر نخود معادل یک پنجم گرم دانسته شده و بر این اساس، ارزش هر درهم شرعی، تقریبا معادل ۲.۵ گرم نقره است. قیمت هر گرم نقره در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۴۰۲ تقریباً ۵۲ هزار تومان می باشد. یعنی پنج هزار درهم به پول ایران در این تاریخ برابر است با:
۵۰۰۰×۲٫۵×۵۲۰۰۰=۶۵۰٫۰۰۰٫۰۰۰
یعنی ۶۵۰ میلیون تومان برای یکسال.

یکی از موارد اساسی که حضرت امیر(ع) درست در روز اول و دوم حکومت خود، تغییر آن را علناً اعلام کرد برهم زدن این دیوان مالی است. در نزد امام المتقین، آحاد مسلمین با هم برابر بودند و هیچ کسی نباید به بهانه فامیل بودن با پیامبر و یا حضور در نهضت و جنگ ها و غزوات، سهم بیشتری از بیت المال دریافت کند.

بخشی از اولین خطبه حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) بعد از خلافت:
«اى مردم! هرگاه من این گروه را که در دنیا فرو رفته‏اند وصاحبان آب وملک ومرکبهاى رهوار وغلامان وکنیزان زیبا شده‏اند از این فرو رفتگى باز دارم وبه حقوق شرعى خویش آشنا سازم، بر من انتقاد نکنند و نگویند که فرزند ابوطالب ما را از حقوق خود محروم ساخت. آن کس که مى‏ اندیشد که به سبب مصاحبتش با پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم بر دیگران برترى دارد باید بداند که ملاک برترى چیز دیگر است. برترى از آن کسى است که نداى خدا و پیامبر را پاسخ بگوید و آیین اسلام را بپذیرد. در این صورت، همه افراد، از نظر حقوق، با دیگران برابر خواهند بود. شما بندگان خدا هستید و مال، مال خداست و میان شما بالسویه تقسیم مى ‏شود. کسى بر کسى برترى ندارد. فردا بیت المال میان شما تقسیم مى ‏شود و عرب و عجم در آن یکسان هستند». شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج‏۷، ص‏۳۷٫